जैवविविधता

वनस्पती संपदा

महाराष्ट्र निसर्ग उद्यानात एकूण १४,००० झाडांची लागवड करण्यात आली असून त्यामध्ये वृक्ष, झुडूप आणि वानस यांच्या प्रजातींचा समावेश आहे. उद्यानात लागवड करण्यात आलेल्या वनस्पती ह्या अनेक टप्प्यांमध्ये लावण्यात आल्या आहेत आणि त्यामुळे ते मुंबई शहरातील हिरवा पट्टा राहिला नसून त्याचं जंगलामध्ये रुपांतर झाल आहे.उद्यानात हिरडा, बेहडा, आवळा, अर्जुन, कडुनिंब, वड, उंबर,पळस यांसारख्या बऱ्याच वनस्पतींची लागवड करण्यात आली आहे.

सरपटणारे व उभयचर प्राणी

महाराष्ट्र निसर्ग उद्यानाची भूमी म्हणजे मुंबई शहराची एकेकाळची क्षेपण भूमी. त्यावर विविध प्रकारच्या सरीसृपांचे वास्तव्य आधी पासूनच होते. क्षेपण भूमीवरील उंदीर हे ह्या सापांचे खाद्य होते. ह्या क्षेपण भूमीवर लावण्यांत आलेल्या झाडांच्या वाढी बरोबरच हे मानव निर्मित वन वाढू लागले व ह्या सर्व सरिसृपांना जगण्यासाठीचा आधार मिळाला. आसपासच्या तिवरांच्या जंगलातील काही सरिसृप इथे आश्रयाला आले तसेच शहरातून पकडण्यांत आलेल्या काही सापांना इथे पुनर्वासीत करण्यात आले. अन्नाची व निवाऱ्याची उपलब्धता प्राप्त झाल्याने अशा सर्वच प्रकारच्या सरीसृपांनी आता इथे आपले चांगलेच बस्तान बसवले आहे.

किटक, पाली, सरडे, बेडूक, उंदीर व छोटे पक्षी हे ह्या सर्व सरीसृपांचे खाद्य. निसर्ग उद्यानातील अन्न साखळ्यांमध्ये हे सर्व घटक सापडत असल्याने सरीसृप निसर्ग उद्यानाच्या अन्न साखळ्यांमध्ये व्यवस्थितपणे सामावले गेले आहेत. सरीसृपहे शीत रक्ताचे प्राणी असल्याने थंडीच्या दिवसात ते खडकांसारख्या जागी ऊन शेकताना दिसतात. धामण, घोणस, पाण दिवड, नानेटी तसेच विविध प्रकारचे सरडे व पाली हे सहज दिसणारे सरिसृप. भारतात आढळणाऱ्या चार विषारी सापांपैकी नाग व घोणस ह्या विषारी प्रकारच्या सापांचा उद्यानात अधिवास आहे.

निसर्ग उद्यानातील वर्षा  पावसाळी पाणी साठवणूक तलावाचा परिसर हे उभयचरांच्या निरीक्षणाचे उत्तम स्थळ. निसर्ग उद्यान येथे आढळणाऱ्या वेगवेगळ्या प्रकारच्या सरीसृपांच्या व उभयचरांच्या निरीक्षणासाठीचे उत्तम स्थळ आहे.

कोळी

उद्यानात जवळ जवळ ३० विविध प्रकारचे कोळी असून ते ११ कुळांमध्ये विभागले आहेत. उद्यानात असलेल्या होल, झुडूप व वृक्ष हे त्यांच्या जाळे विणण्याचे मुख्य स्थान झाले आहेत. कोळ्यांना असलेल्या विचित्र अश्या शरीर रचनेमुळे ते नेहमीच घाबरून टाकणारे, कुरूप आणि विचित्र प्राणी म्हणून त्यांच्याकडे काही वेळा बघितले जाते. म्हणूनच ते दुर्लक्षित आहेत. परंतु पारिस्थितिक तंत्रज्ञानामधील त्यांची भूमिका व त्यांच्याबद्दल सर्व गोष्टी जाणून घेतल्या तर त्यांच्यापासून आपल्याला प्रेरणा मिळेल. एक शक्तिशाली शिकारी, एक कुशल शिकारी आणि चांगले आक्रमण करणारे प्राणी आहे तसेच ते आपल्या सभोवतालचे परिसर मच्छर आणि किटक खाऊन स्वच्छ ठेवण्यात व त्यांची लोकसंख्या नियंत्रण करण्यास मदत करतात. उद्यानात सापडणारे कोळी लहान कीटकांवर जगत असून त्यांच्यावर पक्षी आणि पाली हे उपजीविका करतात त्यामुळे ते अन्नसाखळीमधील महत्वाचे भाग बनले आहेत.

सस्तनप्राणी

वटवाघूळ, खारुताई व उंदीर हे उद्यानात नियमितपणे आढळणारे सस्तन प्राणी आहेत. त्यामध्ये खारुताई तर उद्यानात प्रत्येक ठिकाणी आढळते.

पक्षी

अलीकडच्या वर्षात विकासाच्या क्रियाकलपांमध्ये लक्षणीय वाढ झाली आहे विशेषतः शहरीकरण त्यामुळे नैसर्गिक स्त्रोतांवरत्यांचा विपरीत परिणाम दिसू लागला आहे. तसेच विकास कामे आणि वन्य जीवांचे संतुलन साधणे सोपे नाही. शहरीकरण झालेल्या सर्व क्षेत्रांमध्ये पक्ष्यांची विविधता आणि घनता कमी होत चालली आहे. परंतु मुंबईसारख्या गजबजलेल्या शहरांमध्ये महाराष्ट्र निसर्ग उद्यानासारखी हरित पट्टा तयार करून पक्षांच्या संवर्धनास हातभार लावला आहे. उद्यानातील अनुकूल अश्या वातावरणामुळे शहरी तसेच स्थलांतरित पक्षांची ही हक्काची अधिवासाची जागा बनली आहे.

एका बाजूला मिठी नदीचा परिसर आणि दुसऱ्या बाजूला गजबजलेले शहरीकरण, यांच्या मध्यभागी असलेल्या या उद्यानात १२५ पेक्षा जास्त पक्षांच्या प्रजाती आढळतात. त्या जवळजवळ भारतात सापडणाऱ्या एकूण प्रजातींच्या १०% आहे.  त्यामध्ये स्थलांतरित पक्षांचा देखील समावेश आहे. कीटकनाशक, स्वछ्ताकर्मी तसेच फळे खाणाऱ्या पक्षांचा उद्यानात वावर आढळतो. त्याचप्रमाणे असामान्य प्रजातींची देखील येथे नोंद आहे.

मुंबई शहराच्या मध्यभागी असल्यामुळे अभ्यांगतासाठी पक्षी निरीक्षण, पक्षी अभ्यासक आणि पक्षी छायाचित्रण यासाठी उद्यानहे चांगले स्थान आहे. उद्याना मध्ये आढळून येणाऱ्या काही पक्षांची नावे: शिंपी, स्वर्गीय नर्तक,कोकीळ, गायबगळा, साळूंखी, खंड्या,पोपट, पंचरंगी सूर्यपक्षी, तांबट आणि नाचरा.

फुलपाखरू

आपल्या बहुतेक जणांसाठी वन्यजीवांचा प्रवास हा आपल्या घरे, उद्यान किंवा बागेच्या आसपास दिसणाऱ्या फुलपाखरांच्या मागे धावून होतो. फुलपाखरांना असलेल्या आकर्षित रंगबिरंगी रंगानी, त्यांच्या विस्मयकारक आकारांसह आणि फुलांनी भरलेल्या झुडूपांजवळ घिरट्या घालताना आपल्याला आकर्षित करून टाकतात. महाराष्ट्र निसर्ग उद्यानात सन १९९७ – ९८ च्या दरम्यान पहिल्यांदा फुलपाखरांचे सर्वेक्षण करण्यात आले ज्यामध्ये ३४ प्रजातींची नोंद करण्यात आली होती. त्यानंतर त्यांच्यावर सावधपणे करण्यात आलेल्या निरीक्षण व संशोधनानुसार सध्या उद्यानात ८५ प्रकारच्या फुलपाखरांची नोंद करण्यात आली आहे. फुलपाखरू विभागाची निर्मिती करून महाराष्ट्र निसर्ग उद्यान त्यांच्या संवर्धनामध्ये महत्वाची भूमिका बजावत आहे. उद्याना मध्ये आढळून येणाऱ्या काही फुलपाखरांची नावे: ब्लू मॉरमॉन, कॉमन क्रो,कॉमन पामफ्लाय, प्लेन टायगर, ब्लू टायगर, स्ट्रीप्ड टायगर, कॉमन जे, कॉमन मॉरमॉन, चॉकलेट पॅन्सी,  कॉमन जुजेबेल.

संशोधन प्रकाशन:

अ. क्र. संशोधकांची नावे संशोधन शीर्षक प्रकाशन वर्ष
१
Prashant Gokarankar,Sachin Chorage, Anil Rajbhar
Butterfly Diversity of Maharashtra Nature Park
२००८
२
Ninad Raut and Anand Pendharkar
Butterfly (Rhopalocera) fauna of Maharashtra Nature Park, Mumbai, Maharashtra, India
२०१०
३
Devyani Singh and Goldin Quadros
Butterfly (Rhopalocera) fauna of Maharashtra Nature Park, Mumbai, Maharashtra, India
२०१३
४
WalmikiNitin VijayAwsareSiddheshKarangutkar, Vishal wagh, Bhaskar Yengal, Shailesh Salvi and Rishab Pillai
Herpetofauna of Maharashtra Nature Park, Mumbai, Maharashtra (India)
२०१२
५
KashmiraKhot, Goldin Quadros and Vaishali Somani
Ant Diversity in an urban garden at Mumbai, Maharashtra
२०१३